Kałasznikow

06.11.2014 – 30.11.2014

artyści

Kuba Bąkowski, Daya Cahen, Nemes Csaba, Nikita Kadan, Tomasz Kulka, Goschka Macuga, David Maljković, Kristina Norman, Krzysztof Pijarski, Karol Radziszewski, Tomáš Rafa, Ran Slavin, Martina Slováková, Société Réaliste, Gökce Suvari, Paweł Szypulski, Mark Ther, Slaven Tolj.

Wystawa Kałasznikow jest wynikiem kilkuletniej współpracy pomiędzy krajami Grupy Wyszehradzkiej w ramach projektu Prywatny nacjonalizm, biorącego na warsztat nie tylko kluczowe, polityczne wydarzenia z historii Europy XIX i XX wieku, lecz także sam proces przyswajania symboli i systemów myśli nacjonalistycznej i zawłaszczania ich przez dyskurs codzienności. Zaproszeni artyści reprezentują swoimi pracami różne postawy wobec kulturowego szowinizmu, nacjonalizmu oraz społecznego wykluczenia ze względu na odmienność etniczną, religijną, rasową, płciową czy klasową.

Punktem wyjścia dla tworzenia narracji wystawy było założenie, że niemal cała Ziemia jest podzielona na terytoria, z którymi identyfikują się poszczególne wspólnoty narodowe. We własnych granicach kultywują one i wspierają wytworzone przez siebie same mity. Dążą do tego, aby nie rozpadła się pozorna jedność i aby zapewnić społeczeństwu przynajmniej podstawowe poczucie bezpieczeństwa. Mimo że ta przestarzała z dzisiejszej perspektywy wizja zamkniętych przed sąsiadami państw rozpada się pod wpływem tendencji współczesnego kapitalizmu, widocznych także w ponowoczesnej kulturze, z różnych stron świata wciąż dobiegają groźne pomruki nacjonalizmu. Chociaż koncepcja tożsamości państwowej zaistniała dopiero w XVIII i XIX wieku, szybko uzyskała status odwiecznej konstrukcji, anachronicznie niekiedy tłumacząc mechanikę powstawania narodów. Ten system wytwarzania i dystrybucji reprezentacji narodowych zwykle służy określonym siłom politycznym i wykorzystywany jest przede wszystkim ideologicznie. Umacnia on w dążeniu do władzy, niejednokrotnie instrumentalnie wykorzystując pragnienie poczucia bezpieczeństwa i nakłaniając do poświęcenia niekiedy nawet życia w imię wspólnoty narodowej. Nacjonalizm istnieje zwłaszcza w języku, sferze wizualnej, instytucjach podtrzymujących wytworzone wcześniej mity, jest reprodukowany w mediach, tworząc wspólnotę wyobrażeń. Państwo narodowe to zatem aparat polityczny, oparty na polityce symbolicznej reprezentacji, wspieranej przekonaniami o naturalności takiej formacji społecznej poprzez odwołania do opowieści o początkach narodu i jego ciągłości.

Aby móc określić to, co jest tożsame, pomocne jest określenie Innego. Nacjonalizm jest doskonałym narzędziem ideologicznym, używanym do tego, aby siłą tradycji, szowinizmu i rasizmu przekonywać o wyższości, wielkości i powołaniu konkretnej grupy czy narodowości przy jednoczesnym podkreślaniu pejoratywnych cech świadczących o służalczości i poddaństwie Obcego. Istnienie w wyobrażonej wspólnocie narodowej może być zarówno przekleństwem (nie mogę być inny/inna), jak i błogosławieństwem (czujemy się wszyscy bezpiecznie).

Historia Europy Środkowo-Wschodniej to dzieje ścierania się różnych odmienności – politycznych, społecznych, religijnych, kulturowych. Środkowoeuropejski nacjonalizm – w każdym kraju posiadający swoją odrębną formę i swoje własne demony – budowany jest właśnie na wykluczaniu grup Innych, którzy mogą stanąć na drodze realizacji interesu narodowego. W poszczególnych krajach na celownik brane są różne grupy: Żydzi, Romowie, mniejszości religijne, narodowościowe czy seksualne. W XX wieku najbardziej tragicznym efektem tego rodzaju negatywnych nacjonalistycznych ciągot były wojny, pogromy, wysiedlenia. Jak najbardziej uzasadniony niepokój może więc budzić postępujące odradzanie się tego typu ruchów w tej części Europy, najbardziej widoczne na Węgrzech, Słowacji i w Rosji.

Prowokacyjność nowoczesnej formy nacjonalizmu kryje się w fascynacji siłą grupy, męską potencją – przemocą o patriarchalnym charakterze – oraz w oddawaniu siebie w służbę państwa. Duże znaczenie mają tu korzenie środkowoeuropejskiego nacjonalizmu, powiązane z tradycją militarystyczną, wynikającą z tradycji powstań narodowych i walki o niepodległość. Od XV-wiecznych powstań husyckich w Czechach, przez insurekcję kościuszkowską, powstanie listopadowe i styczniowe w Polsce, powstanie węgierskie 1848 w czasie Wiosny Ludów do wojen bałkańskich z początku XX wieku, gdzie interes narodu utożsamiany był z walką narodowowyzwoleńczą. Postać bojownika walczącego o suwerenność narodu stała się jednym z najpopularniejszych obrazów literatury narodowej, zwłaszcza w jej romantycznym wydaniu. Narodowa, militarystyczna symbolika przeniknęła w późniejszych dziesięcioleciach do sfery wizualnej związanej z ruchami nacjonalistycznymi – w Polsce choćby pod postacią symbolu falangi, czyli stylizowanego wizerunku ręki trzymającej miecz.

Właśnie do militarystycznego aspektu nacjonalizmu odwołuje się tytuł prezentowanej w Bunkrze wystawy. Karabinek AK, potocznie zwany kałasznikowem od nazwiska konstruktora, wykorzystywany dziś wciąż na polach walki i przez grupy przestępcze, jest także jedną z najpopularniejszych broni w kulturze popularnej. W sferze nacjonalistycznej jest zaś bronią, której chęć użycia niejednokrotnie deklarują przywódcy radykalnych ruchów narodowych i której obsługi uczeni są adepci na szkoleniowych nacjonalistycznych obozach młodzieżowych. Niczym w piosence Gorana Bregovicia – kto ma kałasznikowa, ten ma władzę.

Prezentowane na wystawie prace artystów z Czech, Niemiec, Niderlandów, Polski, Węgier, Turcji i Słowacji pokazują nacjonalizm jako fenomen związany z wizualną przemocą i wykluczaniem Innych. Twórcy zwracają uwagę na trudną historię Europy Środkowo-Wschodniej, w tym na narodowościowe aspekty komunizmu i dzisiejsze odrodzenie ruchów nacjonalistycznych, a równocześnie starają się rozbroić ich destrukcyjny potencjał. Pojawia się pytanie, czy aby nie zostaliśmy wszyscy nabici w nacjonalistyczną butelkę, z której nie ma odwrotu i której zawartość musimy z rozpaczą i niechęcią wypić.

Lidia Krawczyk, Anna Lebensztejn

kuratorki wystawy Kałasznikow

aranżacja wystawy:
Kolektyw Palce Lizać

współpraca:
Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki
Galeria Arsenał w Białymstoku

organizator:
Approach Art Association
www.kozelites.hu

kuratorzy projektu:
Rita Varga

partnerzy:
Apartman Project, Istambuł (TR), Bunkier Sztuki, Kraków (PL), Divus, s.r.o., Praga (CZ), Kassak Centre for Intermedia Creativity, Nowe Zamki (SK), MODEM, Galeria i Muzeum Sztuki Współczesnej, Debreczyn (H), SPACE, Bratysława (SK), Ostrale, Drezno (D), Zsolnay Heritage Management Nonprofit Ltd., Pecz (H)

Projekt został dofinansowany ze środków Programu Kultura 2007–2013 Unii Europejskiej i Funduszu Wyszehradzkiego.
The project has been funded with support from European Union Program Culture (2007–2013) and Visegrad Fund.
Informacje główne
Otwarcie: 5.11.2014 (środa), godz. 18
Informacje dodatkowe
6–30.11.2014
kuratorki: Lidka Krawczyk, Anna Lebensztejn