W swojej „ogólnej teorii ekonomii” Georges Bataille porównuje gromadzenie dóbr do prób gromadzenia energii słonecznej. Zgodnie z prawami natury energii tej nie można magazynować i dlatego musi ona ulec zatraceniu. Jedną z najbardziej skrajnych form uwalniania naddatków energii akumulowanych przez społeczeństwa jest wojna. Według filozofa klasyczna ekonomia nie docenia doniosłości systemów ekonomicznych społeczności pierwotnych opartych na wymianie, rozpatrując je tylko w kategoriach handlu wymiennego. Sensem takich systemów wymiany darów nie było jednak ich pozyskiwanie, lecz dawanie prowadzące czasami, jak w przypadku stosowanego m.in. przez plemiona Indian Ameryki Północnej „potlaczu”, do przesadnej rozrzutności czy wręcz rytualnego niszczenia dóbr. Antropologiem, który jako pierwszy opisał społeczność opartą na kulturze daru, był Bronisław Malinowski. W „Argonautach zachodniego Pacyfiku” (1922, wyd. polskie 1967) opisał słynny rytuał „Kula”, polegający na okrężnej wymianie cennych przedmiotów o znaczeniu symbolicznym i obrzędowym. Dzięki niemu mieszkańcy wysp Pacyfiku swobodnie i bezpiecznie przemieszczali się pomiędzy odległymi wyspami.
Tradycyjny „potlacz”, na co zwraca uwagę Marcel Mauss, był spiralą wzajemnego obdarowywania się darczyńcy i obdarowanego. Nierzadko prowadził do upokorzenia obdarowanego, który aby zachować pozycję, musiał odwdzięczyć się darem o równoważnej bądź większej wartości. W zamian darczyńca otrzymywał prestiż i władzę. Ślady tego obrzędu, praktykowanego w różnorodnych formach przez plemiona zamieszkujące od Ameryki Północnej po Australię, przetrwały do dziś w kulturze europejskiej w szczątkowej formie.
„Potlacz” to projekt filozoficzno-performatywny z udziałem dzieci i młodzieży, do którego materiałem wyjściowym jest bajka Sławomira Shutego „Kopciuszek idzie na wojnę, czyli historia kołem się toczy”. Bohaterka odmawia przyjęcia darów i uczestnictwa w bajce na dotychczasowych zasadach. Podwójną odmową doprowadza nie tylko do zawieszenia bajkowej rzeczywistości (gdyż w świecie bajek dochodzi do strajku), lecz przede wszystkim do przemyślenia mechanizmów konstruujących dziecięcą wyobraźnię. Zastanówmy się, czym w świecie zdominowanym przez konsumpcjonizm byłaby dziś odwrócona ekonomia darów?
Tytułowy rytuał to inspiracja do poszukiwania przez dzieci alternatywnych systemów społecznych. Widzimy go nie tylko w kategoriach kulturowych, antropologicznych czy ekonomicznych, lecz także w jego wymiarze wizualnym – wszak rytualny „potlacz” był ceremonią niebywale widowiskową. Scenerią projektu „Potlacz” będzie wystawa w formie monumentalnej instalacji – mobilnego placu zabaw – złożonej z elementów które zostaną rozbudowywane przez uczestników. Potraktujemy ją jako swoisty model zachowań społecznych, prowokując tym samym pytania o to, na ile najmłodsi odtwarzają wzorce przejęte ze świata dorosłych, a na ile są w stanie zaproponować własne rozwiązania. Temu przekonaniu towarzyszy wiara, że dzieci są zdolne do artykułowania własnych potrzeb, które często różnią się od tych oczekiwanych od nich przez dorosłych, a także przekonanie, że to właśnie one o świecie powiedzieć nam mogą o wiele więcej, niż my sami dostrzegamy.
Instalacja zaproponowana przez Dagmarę Latała i Jacka Paździora nawiązuje w swej formie do tradycji „przygodowych placów zabaw” spopularyzowanych w Skandynawii w latach 40. (w Polsce nigdy nierozpowszechnionych). Nierzadko były one budowane nielegalnie, a w najbardziej radykalnych przypadkach przypominały bardziej otwarte place budowy niż w pełni zaprojektowane i wyposażone place zabaw. Stanie się ona impulsem do tworzenia przez uczestników własnych modeli społecznych. Chcemy zachęcić dzieci i młodzież do pofantazjowania na temat rzeczywistości, opartej nie na gromadzeniu dóbr, lecz na ich wymianie, i to wymianie nie tylko materialnej. Czy i czym dzieci chciałyby się wymienić? Czy są one w stanie wymyślić alternatywny do obowiązującego system ekonomiczny? Przez cały czas trwania projektu proponujemy dzieciom wielką wymianę dóbr wszelakich.
W finale projektu „Potlacz” zbudowana przez uczestników instalacja stanie się scenografią spektaklu przygotowanego przez dzieci wspólnie z Igą Gańczarczyk.
Program działań kontekstualnych
Wielka wymiana dóbr!
Zapraszamy na wielką wymianę dóbr inspirowaną słynną pracą „Monumental Garage Sale” Marthy Rosler – artystki, która podniosła popularny amerykański zwyczaj do rangi sztuki. Przyjdź do Bunkra, aby wymienić się dobrami materialnymi – książkami, ubraniami itp., posiadaną wiedzą z różnych dziedzin, takich jak języki obce, taniec, gwizdanie na palcach oraz innymi, najdziwniejszymi nawet umiejętnościami czy choćby spojrzeniem, uśmiechem lub myślą. Czym dla ciebie jest wymiana? Czy i czym chciał(a)byś się wymienić?
5.07.2015 (niedziela), godz. 12 / Spotkanie z artystami i autorkami projektu
6–17.07.2015 (poniedziałek–piątek), godz. 10–13 / Potlacz. Moduł wprowadzający
Mentorki: Agata Kula, Agata Kluczewska
Działanie skierowane do dzieci oraz dorosłych, którzy dobrze się czują we współzarządzanej z dziećmi przestrzeni. Każdy, niezależnie od wieku, będzie mógł zdecydować o tym, co wydarzy się w salach Bunkra Sztuki, głos każdego będzie tak samo ważny.
Nie chcemy niczego narzucać. Posiadamy miejsce do zapełnienia zgodnie z naszymi potrzebami: konstrukcję z przyjaznych materiałów do wspinania się, zjeżdżania, chowania i gubienia oraz materiały do rozbudowywania i ulepszania tej konstrukcji. Mamy też ściany, po których można pisać, rysować, bazgrać, zostawiać na nich ogłoszenia „oddam – zamienię” (na wypadek, gdyby ktoś chciał pozbyć się nadmiaru dóbr lub energii).
Będziemy obecni, będziemy reagować na potrzeby dzieci i dorosłych. Podobnie jak w sali zabaw, tylko demokratycznie. Trochę jak w szkolnej świetlicy, tylko że z naszych działań powstanie wystawa. Będzie jak w wolnej szkole – choć też nie do końca… Przyjdźcie i doświadczcie!
12.07.2015 (niedziela), godz. 12 / Oprowadzanie
Spotkanie w formie oprowadzania z Anką Herbut – dramaturżką, krytyczką sztuki, recenzentką teatralną i filmową, działającą na pograniczu praktyki artystycznej i refleksji teoretycznej.
18.07.2015 (sobota), godz. 13:30 / Potlacz idei
Spotkanie podsumowujące proces zainicjowany przez uczestników modułu wprowadzającego.
10–28.08.2015 (poniedziałek–piątek), godz. 10–16 / Potlacz. Warsztaty teatralne
Prowadzenie: Iga Gańczarczyk, Dominika Knapik, Agata Kula, Monika Nęcka, Agata Otrębska
Warsztaty są kontynuacją dwóch projektów artystyczno-społecznych, realizowanych przez twórczynie w Teatrze Łaźnia Nowa: „Piccolo Coro dell’Europa” – socjologicznej fantazji o debacie społecznej z udziałem najmłodszych, a także „Najwyraźniej nigdy nie był pan 13-letnią dziewczynką” – podróży przez różne dziewczęce narracje. Wpisują się one w długoterminowe poszukiwania teatralne Igi Gańczarczyk, inspirowane tekstami i prekursorskimi koncepcjami Janusza Korczaka dotyczącymi edukacji i równouprawnienia dzieci. Stworzony wspólnie z dziećmi scenariusz, wzbogacony o materiały z warsztatów, improwizacje oraz dodatkowe konteksty literackie i filmowe, stanie się bazą do pracy nad spektaklem.
16.08.2015 (niedziela), godz. 12 / Oprowadzanie
Spotkanie w formie oprowadzania z antropologiem kultury Tomaszem Szerszeniem.
21.08.2015 (piątek), godz. 18 / Plac zabaw jako model zachowań społecznych
Wykład Larsa Bang Larsena o projekcie Palle Nielsena „A Model for a Qualitative Society” (1969).
29.08.2015 (sobota), godz. 16 / Potlacz
Premiera spektaklu w reżyserii Igi Gańczarczyk.
30.08.2015 (niedziela), godz. 16 / Potlacz
Pokaz spektaklu w reżyserii Igi Gańczarczyk.
2.09.2015 (środa), godz. 16 / Rewolucja rozpoczyna się na placu zabaw
Oprowadzanie kuratorskie, w ramach cyklu „Sztuki oswajanie”.
5.09.2015 (sobota), godz. 12 / Oprowadzanie
Spotkanie w formie oprowadzania z Anną Bargiel i Igą Gańczarczyk podsumowujące projekt „Potlacz”. W ramach Weekendu Otwartego.
5.09.2015 (sobota), godz. 16 / Potlacz
Pokaz spektaklu w reżyserii Igi Gańczarczyk. W ramach Weekendu Otwartego.
6.09.2015 (niedziela), godz. 16 / Potlacz
Pokaz spektaklu w reżyserii Igi Gańczarczyk. W ramach Weekendu Otwartego.
„Potlacz. Warsztaty teatralne” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego „Lato w teatrze 2015”.
Patroni medialni: „Fathers”, „Fragile – pismo kulturalne”, „Kukbuk”, „Le Monde diplomatique”, „Local Life”, „Notes na 6 tygodni”, Off Radio Kraków, O.pl, Radio Kraków, „Szum”, „Usta”.
Informacje główne
Wernisaż: 4.07.2015 (sobota), godz. 16
Informacje dodatkowe
Czas trwania wystawy: 5.07–6.09.2015
Kuratorka: Anna Bargiel
Koordynacja: Jolanta Zawiślak, Alicja Kot
Współautorka projektu, scenariusz i reżyseria spektaklu: Iga Gańczarczyk
Projekt instalacji: LATALAdesign (Dagmara Latała, Jacek Paździor)
Choreografia: Dominika Knapik
Muzyka: Polpo Motel (Olga Mysłowska, Daniel Pigoński)
Kostiumy: Duet Bracia (Agnieszka Klepacka, Maciej Chorąży)
Warsztaty edukacyjne, konsultacje: Agata Kula, Monika Nęcka, Agata Otrębska
Premiera spektaklu: 29.08.2015
Miejsce: Parter
